خلاصه درس نامه‌ي اديان شرقی

مثلاً برخي هندوئيسم را ديني با آداب و رسوم و... متعدّد دانسته اند. برخي آنرا دين طبقاتي دانسته‌اند. برخي آنرا دين خدايان دانسته‌اند كه فرقه‌هاي مختلفي در آن وجود دارد كه هر يك خدايان خاص خود را دارند. برخي هم مي‌‌گويند هندوئيسم به دين خاصي اشاره ندارد بلكه حاكي از سنّتي پيچيده‌ است كه از چند هزار سال پيش شروع شده و هم اكنون نيز به حيات خود ادامه مي‌دهد.

اين عدّه دلايلي ذكر مي‌كنند كه نشان مي‌دهد هندوئيسم يك دين نيست بلكه نوعي فرهنگ، آداب و سنن اجتماعي بسیار متنوع است:

1. دليل اول اينكه خصوصيت متعارف دين در هندوئيسم كمتر مشاهده مي‌شود مثلاً خداي خاصي در هندوئيسم يافت نمي‌شود بلکه خدايان متعدّدي مطرح است كه جايگاه آنها دستخوش تغيير شده است(که ماکس مولر از آن تعبير به هنوتئيسم مي‌کند) و فرد هندو الزامي به قبول و پذيرش خدا يا خدايان ندارد.

2. دليل دوم اينکه هندويسم عقيده محور نيست و داشتن باوري خاص شرط هندو بودن نيست.

3. دليل سوم اينکه هندوئيسم بنيانگذار خاصي ندارد بر خلاف ساير اديان كه بنيانگذار دارند.

4. دليل چهارم اينكه در آيين هندو تنوع و تلوّن فراواني ديده مي‌شود. در دوره‌اي تکيه بر آيين قرباني بوده است در دوره‌ي بعد تبديل به آييني مي‌شود كه در موضوع اخلاص گوي سبقت را از مكاتب عرفاني مي‌ربايد. در دوره‌اي اصلاً بت مطرح نبوده، در دوره‌هايي بت‌پرستي بسيار گسترده‌اي در آن مطرح مي‌‌شود.

بنابر این به نظر میرسد که در این آیین میان جادو، پرستش جانوران، باور به شیاطین و دیوها با آموزههای عمیق عرفانی و الهیاتی و نیز زهد و ریاضت و اعتقادات باطنی به صورت عجیبی همزیستی و همکنشی برقرار شده است.

به هر حال نظريه‌هايي در اين مورد مطرح است، اما در بحث کنوني ما تأثيري ندارد.

گستره‌ي جغرافيايي

امروزه حدود نهصد ميليون هندو در جهان زندگی میکنند كه اكثريّت آنها در هندوستان و نپال حضور دارند. البته در جنوب آفريقا، در جزاير بالي اندونزي، در سواحل درياي كارائيب و اخيراً در آمريكا و اروپا نيز آيين هندو، رواج يافته است.

عامل وحدت بخش در هندوئيسم

سؤالي كه در اينجا مي‌توان مطرح نمود اين است كه با وجود تنوع و گستردگي آيين هندو، چه عاملي به آيين‌هاي مختلف هندويي وحدت مي‌بخشد؟

اقوالي در اين مورد مطرح شده است:

قوميت
ميراث فرهنگي مشترک
خاستگاه جغرافيايي خاص.
برخي هم گفته‌اند يك "خود آگاهي هندويي" عامل وحدت است. يعني اينكه هندو بودن شخص توسّط خود هندوها تأييد ‌شود.

امّا اين خود آگاهي از كجا آمده است؟ اين عامل مورد خدشه قرار گرفته است.

معرّفي آيين هندو

در چند قرن اخير آيين هندو به صورت‌هاي مختلفي معرفي شده است که به صورت فشرده به آن اشاره مي‌کنيم.

1. درحدود قرن هجدهم ترجمۀ متون هندويي و زبان‌شناسي زبان سانسكريت شروع شد. غربي‌ها به هندوهاGetto مي‌گفتند و بعداً اصطلاح هندوئيسم در حدود سال 1829 به‌كار رفت. شناخت حاصل از اين كار اين بود كه آيين هندو به عنوان يك آيين فلسفي و عرفاني معرّفي شد.

2. شرق‌شناسان و جهانگردان كه رفتار و آداب و رسوم مردم هندو را ملاحظه مي‌كردند، آيين هندو را آييني عاميانه و خرافي معرفي كردند.

3. مبلغان مسيحي كه به هندوستان سفر مي‌كردند و بيشتر جنبه‌هاي باطلي مانند بت‌پرستي و جنبه‌هاي خرافي و منحط آيين هندو توجّه آنها را جلب مي‌نمود، همانند جهانگردان هندوها را تحقير و آيين آنها را دين بت‌پرستي معرفي کردند.

4. هندوهاي تحصيل كرده در غرب كه به‌ نوعي غرب‌زده هم بودند در معرفي آيين هندو بر قدمت آن تأكيد كرده و آيين هندو را مادر ادياني مانند بوديسم، آيين سيك، جينيسم و…دانسته‌اند و آيين هندو را انعطاف‌پذير و اهل تسامح و تساهل معرفّي كردند كه آيين‌هاي مختلف را در خود پذيرفته است.

5. در دهه‌هاي اخير تحقيقات قومشناسانه و انسانشناختي انجام گرفت و نتيجه‌ي آن اين شد كه گفتند آيين هندو دو سنت دارد، سنت بزرگ كه عنصر اصلي آن بت و … است و سنت كوچكتر كه سنّت فرهيختگان هندو است و گرايش عرفاني و فلسفي است. امّا برخي از محقّقين ديگر اين را نمي‌پذيرند و مي‌گويند همة آيين هندو را بايد يكجا ملاحظه كنيم.

براساس هر يك از اين گونه‌هاي معرفّي آيين هندو، كتابهايي تأليف شده است.

آشنايي مسلمين با آيين هندو

1. تجار و بازرگانان عرب : اين آشنايي به اوايل اسلام باز مي‌گردد. البته اعراب پيش از اسلام از راه بازرگاني با فرهنگ هندو آشنا شدند.

2. علمای دینی : ابوريحان بيروني هم به هند سفر نمود و كتاب "تحقيق ما للهند" را نوشت و در آن كتاب، جغرافيا و آداب و فنون هندوها را توضيح داد.

3. عرفا و متصوفه : راه ديگر آشنايي مسلمانان با هندوها، صوفيه بودند كه به هندوستان سفر مي‌كردند و در برخي از مناطق هندوستان اسلام را معرفي و رواج دادند و هم برآنها تأثير گذاشتند و هم از آنها متأثّر شدند. از جمله مي‌توان از چشتي نام برد که مقبره‌ي او در هندوستان است و فرقه‌‌ي چشتيه منسوب به اوست.

4. شعرا : لاهیجی ، دهلوی